Wala Sing Langit nga Wala sing Tupad nga Duta: Isa ka Pasiplat sa Pandemya sang Trangkaso sang 1918 sa Iloilo


2021 na subong ugaling amu pa sa guihapon ang aton nga mabatian nga balita: quarantine, lockdown, kag ang padayon nga pagsaka-naug sang mga kaso sang Covid-19 sa pungsod. Amo na ini siguro ang aton nga pang-adlaw adlaw nga pangabuhi sa subong. Ugaling ano bala ayhan ang ginubra sang aton mga kaulangan sadto nga tini-on sang nag-abot ang pandemya sang trangkaso sa aton?

May ara sing mga inusisaay tungud sa Pandemya sang tuig 1918 halimbawa sang kay Prop. Francis Gealogo nga “The Philippines in the World of the Influenza Pandemic of 1918–1919.” Ginhatag ini ang kabilugan nga sitwasyon sang Pilipinas kag kon paano naglapta ang sini nga pandemya sa aton nga pungsod. Dugang sini, ginapensar naton ayhan sa ko nano bala ang pangabuhi nila sa una, ilabi na sa mga naiguan sing malain sang nasambit nga pandemya katulad sang akon nga banwa, Iloilo. Tungod sa mabinusisi-on kag tsansa, nakalab-ot kita sa Digital Collection sang National Library kag ang record sini sang 1950s Historical Data of Towns and Cities

Nadumduman sang Iloilo!

Samtang nagabasa kita sang impormasyon nga halin sa Historical Data sang NLP para sa aton nga research, nakita naton ang record sang Syudad kag Probinsya sang Iloilo. Ang maayo sini, gin-upload ini ugaling budlay basahon. Ang sini nga record amo ang produkto sang tini-on nga ang pungsod bag-o lang naghalin sa Kagubot, kon sa diin nadula ang kadamuan sang datos kultural.

Padayon sa aton nga pagbasa sa datos sang Syudad sang Iloilo, naabtan naton ang Tiyempo Kolonyal sang Amerikano. Diri, ginsaysay ang madamu nga cholera outbreaks kon sa diin naiguan man ang Syudad. Ugaling ang ini nga mga tinaga ang nakakuha sang aton nga atensyon:

“The news of the fall of the Kaiser made the people jubilant,” as the paragraph starts referring to the end of World War I in Europe. It adds, “Money was plentiful although prices were sky-high.” The jubilant paragraph segues into a grimmer tone with a known Ilonggo quote: “Wala sing langit nga wala sing tupad nga duta.” (“There is no sky that has no land opposite to it.”). (Iloilo City n.d., 6)

Isa ka epidemya ang natabu sa syudad.

Ang Aduana, isa ka landmark sang Syudad. Gintukod ini sang 1916, laban-laban nasaksihan ini ang makalalaton nga sakit sang trangkaso, duha ka tuig despues.

Ginpadayon sa nasambit nga account nga ginatawag ini nga Grippe, ang anay ngalan sang trangkaso ukon influenza/flu.

“So many people died that even the schools were temporarily closed. Church bells were no longer rung for the dead to avoid frightening those who were sick.” The paragraph ends with “Those who were able to survive either became demented, crippled, or bald-headed.” (Iloilo City n.d., 7)

Sang san-o ayhan nagbalik ang pangabuhi nga normal?

“By 1920, life in the city became normal as people once turned to their daily pursuits. The life of the common laborer began to be noticed.”

Buot singganon, duha ka tuig pa ang nag-agi despues nagbalik sa normal ang pangabuhi sa Iloilo, nga kon sa diin isa ini ka importante nga syudad tungod sa Negosyo sang tubo kag kalamay.

 

Guinsambit ang Quarantine

Kag samtang gindumdum sang account sang Syudad sang Iloilo ang mga malain nga natabo, ang account sang Probinsya ginsaysay ang mga epidemya kag ang mga pamaagi sang pagtapna sini. Samtang indi ini diretso nga ginlambit sa pandemya sang 1918, ginhatag sini ang mga pamaagi sa pagtapna sang mga makalalaton nga sakit.

Ginsugdan sang manunulat nga ang mga makalalaton nga sakit amo ang “pangabuhi” kag “tinuig na pangahitabo” nga nagasirbi nga parusa halin sa Ginoo. Dugang sini, ang sanitation indi kuno maayo tubtob sa pag-abot sang mga Amerikano.

“The adoption of the quarantine system even during the period of rinderpest was strictly enforced,” dugang sini.

Dason padayon nga ginsaysay sang manunulat kon ano ang reaksyon sang mga tawo sadto:

"The people could hardly understand these preventive measures, but they must have to comply under pain of penalty from the government.” (Bello 1954, 32)

Hala! Daw kapamilyaw haw?

Dugang pa sini, “The fight against the spread of communicable disease was a sure but slow struggle against ignorance and superstition.” Basi ini ginalambit sa pakigbato sang mga tawo para mag-comply base sa panan-aw sang manunulat.

Gintapos sang manunilat ang bahin sa epidemya nga nagadayaw sa sistemsa sang edukasyon tungod sa bulig sini sa pakigbatok sa mga makalalaton nga sakit.

Sang pagbasa ko sa sini nga bahin, daw malambit bala ini ang mga pangahitabo, pamensaron, kag mga nabatyagan sang mga tawo sang nagabot ang pandemya nga sini, 100 ka tuig nga nagligad.

Ginpangita ang mga Pareho nga Accounts sa Historical Data

Ang Historical Data nga yara sa Digital Collection sang National Library indi pa kumpleto. Gintinguha namon nga magpangita sang parehas nga accounts nga nagalambit sa Pandemya sang 1918 ugaling ang amon lang makit-an amo ang sa cholera, World War II, Rebolusyon sang Pilipinas, kag ang pagpatukod sang mga banwa kag syudad. Bisan pa ang mga lapit nga banwa halimbawa sang Arevalo, Jaro, kag La Paz wala man sing pagsaysay sang 1918 Pandemic.

Ang kabilugan sang Iloilo ang ika-duha nga pinakanaiguan nga lugar sa bilog nga Pilipinas sang Pandemya sang Trangkaso sang 1918, nga may 55 ka tawo kada 100,000 ang namatay tungod sang trangkaso. (Gealogo, 2009)

Tungod nga limitado ang access sa mga libarary kag archive sa subong nga tini-on nga pandemya, nagadamlag na lang kita nga mas madamu pa ang madiskubrihan sa kon ano ang eksperiyensiya sang aton nga mga kaulangan. Laban-laban may ara gid ina ng accounts sa mga diyaryo, mga diary nga nagahulat lang madiskubrihan.

Bisan na ginsulat ang Historical Data nga masobra pa sa 30 ka tuig antes sa mga natabo sa pandemya, kag ginakritisar ini tungod sa inaccuracies sang impormasyon, nagapadayon ini nga secondary account nga naghatag sa aton indi lang sa kon ano ang impormasyon sa nakasulat diri, kundi pati na ang pamensaron kag panan-aw sang mga tawo sang dekada 1950.

Mahimo nga ma-access ang National Library sang Philippine Digital Collection Historical Data diri.

 

Palangkutan:

Bello, Vicente. 1954. "History of the Province of Iloilo." Historical Data Digital Collection-National Libary of the Philippines. March 26. Accessed September 03, 2020. http://nlpdl.nlp.gov.ph/HD01/p18/pd1/lgujpg.htm.

Gealogo, Francis A. 2009. "The Philippines in the World of the Influenza Pandemic of 1918-1919." Philippine Studies 57, No. 2 261-292.

n.d. "Iloilo City." Historical Data Digital Collection-National Libary of the Philippines. Accessed September 03, 2020. http://nlpdl.nlp.gov.ph/HD01/p18/m1/md1/lgujpg.htm.